دانستنی هایی در مورد قنات های ایرانی

#دانستنی #قنات_ایرانی #بیشتر_بدانیم

قنات یا کاریز یا کهریز به مجرای تونلی شکلی که در زیر زمین کنده شده تا آب در آن جریان یابد، می‌گویند. ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به ابتکار جدیدی زده و آن را ایجاد کرده اند. با این اختراع که در نوع خود در جهان تاکنون بی‌نظیر است، می‌توان مقدار قابل توجهی از آب های زیرزمینی را جمع آوری کرد و به سطح زمین رساند که همانند چشمه‌های طبیعی ، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ کمکی از درون زمین به سطح آن جاری گردد.

تاریخچه قنات

قنات که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده ، هزاران سال قدمت دارد. قدمت بسیاری از آن ها ، از پنج یا شش هزار سال متجاوز است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد. با وجود این که چندبن هزار سال از اختراع آن می‌گذرد، با این حال هنوز هم این روش استفاده از آب ، در قسمت مهمی از روستاها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دامداری کشور معمول و متداول است و حتی یکی از ارکان اصلی کشت و زرع در نواحی خشک را تشکیل می‌دهد. این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده ، بعدها از ایران به بسیاری از کشورهای جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته است.

چگونگی ابداع

گوبلو معتقد است که قنات، ابتدا یک فن آبیاری نبوده، بلکه به طور کامل از تکنیک معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع‌آوری آبهای زیرزمینی مزاحم (زه آب ها) به هنگام حفر معادن بوده است…. تردیدی نیست که در گستره فرهنگی ایران، از معادن «مس» و احتمالاً «رویِ» موجود در کوه های زاگرس، در جریان هزاره دوم قبل از میلاد مسیح بهره‌برداری شده است.

ساختمان و مشخصات

قنات ، تشکیل شده از یک دهانه یا هرنج که روباز است و یک مجرای تونل مانند زیرزمینی و چندین چاه عمودی که مجرا یا کوره زیر زمینی را در فواصل مشخص با سطح زمین مرتبط می‌سازد. چاه ها که به آن ها در موقع حفر، میله هم گفته می‌شود، علاوه بر مجاری انتقال مواد حفاری شده به خارج، عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می‌دهد و راه ارتباطی برای لای‌روبی، تعمیر و بازدید از داخل کاریز نیز به شمار می‌رود.

آغاز کاریز، همان دهانه آن است که مظهر قنات نامیده می‌شود. مظهر جایی است که آب از دل کهریز بیرون می‌آید و ظاهر می شود و می‌تواند برای آبیاری و دیگر مصارف مورد استفاده قرار بگیرد. قسمت انتهایی آن ، پیشکار قنات نامیده می‌شود که در آخرین قسمت آن ، مادر چاه قرار گرفته است. قسمت هایی از آن که با حفر آن ها هنوز آب بیرون نمی‌آید “خشکه کار” و قسمتی که آبدار است (قسمت انتهایی) قسمت “آبده قنات” نامیده می‌شود.

حفر قنات

حفر آن معمولاً از مظهر که همان سطح زمین است و خشک می‌باشد، شروع و به مناطق آبده مادر چاه ، ختم می‌شود. بنابراین، اول دهانه یا هرنج که خشک است و بعد اولین چاه ها یا میله‌ها که این ها هم خشک هستند و آب ندارند و به اصطلاح قسمت خشک کار قنات نامیده می‌شوند، حفر می‌شود. بعد کار به طرف قسمت بالا دست که همان قسمت های آبده و بیشتر آبده زمین باشد، ادامه پیدا می‌کند.

طول و عمق قنات

طول یک رشته قنات که در میزان آبدهی آن نیز مؤثر است، نسبت به شرایط طبیعی میزان متفاوت است. این شرایط بستگی به شیب زمین وعمیق مادرچاه دارد. از طرف دیگر هرچه سطح آب زیرزمینی پایین تر باشد، عمق مادرچاه بیشتر می‌شود. طولانی ترین قناتی که تاکنون در ایران حفر شده ، در حوالی گناباد از توابع خراسان است که 70 کیلومتر طول آن است و عمیق ترین مادرچاه قنات های ایران به روایتی 400 متر و به روایت دیگر 350 متر عمق دارد و آن مربوط به قنات “قصبه” گناباد است. مهم ترین عاملی که طول قنات را مشخص می‌کند، شیب زمین می‌باشد. هرچه شیب زمین کمتر باشد طول قنات بیشتر و هرچه شیب بیشتر باشد طول قنات کمتر خواهد بود.

محاسن و مزایای قنات

سیستم استخراج در قنات طوری است که آب بدون کمک و صرف هزینه فقط با استفاده از نیروی ثقل از زمین خارج می‌گردد. با توجه به چاه ها و قنات های موجود، آب آن در مقابل آبی که از چاه استخراج می‌شود، ارزان تر تمام می‌شود. آبش دائمی است و در مواقع اضطراری کشت و احتیاج زراعت در مواقع حساس به آب ، قطع نمی‌شود. منابع آب زیر زمینی آن دیر تمام می‌شود و استفاده طولانی دارد، هر چند بطور دائم چه مصرف شود و چه نشود، خارج می‌گردد. این سیستم آب رسانی دارای مزایای بسیاری زیادی است که در اینجا فقط به تعداد محدود از آن ها اشاره شد.

معایب قنات

در زمین های هموار و نواحی که آب زیرزمینی شیب کافی ندارد و نیز زمین های خیلی سست و ماسه‌ای امکان حفر قنات نیست. آب آن، بطور دائم جریان دارد و قابل کنترل نیست. روی این اصل ، مدام باعث تخلیه آب زیرزمینی می‌شود. در فصولی که به آب احتیاج نیست و یا احتیاج به آن خیلی کم است، امکان جلوگیری از جریان و یا کنترل آن وجود ندارد.

قنات به خاطر این که در سفره‌های آب زیرزمینی کم عمق استفاده می‌شود و این منابع هم غنی نیست و دارای نوسان زیاد است، لذا کاریز نسبت به تغییرات سطح آب زیر زمینی خیلی حساسیت دارد. در فصول گرم که گیاه به آب بیشتری نیاز دارد و نیز در فصول و سال های خشک ، آب آن کم می‌شود. قنات نسبت به چاه در مقابل سیل و زلزله و امثال این ها آسیب پذیر است و خرابی در آن ها بعضی مواقع طوری است که احیای مجدد آن ها یا ممکن نمی‌باشد و یا از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.

منبع: دانشنامه رشد