دانستنی | وب سایت مرجع بدانیم وب سایت مرجع دانستنی، آموزش همگانی و مصرف صحیح کالا و خدمات
دوران بعد از اسلام
ایران بعد از اسلام را مى‌شود به دو دوره تقسیم کرد، دوره اول یا صدر اسلام است که قسمت اعظم ایران در دست حکام عرب بود فقط بعضى سلسله‌هاى کوچک در قسمت‌هاى مختلفه ایران براى مدتى مستقلاً حکومت را در دست داشته‌اند مانند سلسله طاهریان (۲۰۵ – ۲۵۹ ه.ق) که در خراسان و قسمتى از کرمان و سیستان حکومت مى‌کردند. دیگر سلسله صفاریان (۲۵۷ – ۲۹۸ ه.ق) که حکومت خراسان و قسمتى از سیستان و مکران و رى و فارس را در دست داشته‌اند، و سلسله‌هاى آل‌بویه و سامانیان در خارج از نفوذ خلفاى عرب هر یک بر قسمتى از ایران حکومت مى‌کردند به این ترتیب که خراسان و سیستان و کرمان در دست سامانیان بود و غرب یعنى رى و همدان و فارس و قسمتى از عراق عرب جزءِ قلمرو آل‌بویه قرار داشت.
دوره دوم ایجاد یکپارچگى و وحدت در ایران و تشکیل سلسله‌هاى بزرگ و مستقل ایرانى مى‌باشد.
دوران غزنویان
در دوره غزنویان (۳۶۶ – ۴۳۲ ه.ق) خاصه در زمان سلطان محمود غزنوى که بیشتر مرزها مرز سیاسى و نظامى بود و با مرزهاى طبیعى مطابقت نداشت دوباره توسعه یافت از طرف شمال به رود جیحون رسید، در طرف مغرب قزوین و زنجان و همدان و از طرف جنوب اصفهان به قلمرو غزنویان درآمد. از طرف جنوب شرقى کرمان و مکران جزءِ قلمرو غزنویان شد و لشگریان سلطان محمود غزنوى از این سو تا رودخانه گنگ پیش رفتند و قلمرو غزنویان از طرف شرق تا فلات پامیر گسترده مى‌شد.
دوران سلجوقیان
به عهد سلجوقیان (۴۳۱ – ۵۵۲ ه.ق) مرزهاى سیاسى ایران گسترش فوق‌العاده یافت در این دوره که حداکثر وسعت ایران در دوره ملک‌شاه سلجوقى بوده است حدود و قلمرو کشور در شمال شرقى شامل تمام ماوراءالنهر و قسمتى از ترکستان تا کاشغر مى‌شده است در جنوب شرقى سلجوقیان قسمتى از کرمان و مکران را متصرف بوده‌اند و تا نزدیکى قندهار پیش رفتند. در شمال غرب سرحدات ایران در این دوره تا کوه‌هاى قفقاز بزرگ ادامه داشت و شامل آذربایجان، شیروان، ارمنستان و گرجستان بوده است. در طرف غرب قسمتى از آسیاى صغیر از امپراتورى روم جدا شده به ایران تعلق گرفت در شام و سوریه تا سواحل دریاى احمر (مکه – مدینه) به‌نام ملک‌شاه خطبه مى‌خواندند در سواحل جنوب خلیج‌فارس کلیه شیخ‌نشین‌هاى امروزى در داخل مرز ایران قرار داشت.
دوران خوارزمشاهیان
خوارزمشاهیان (۵۲۱ – ۶۲۸ ه.ق) در دوره حکومت خود مرزهاى گسترده‌اى ایجاد کردند خاصه در زمان سلطان محمد حدود ایران از سوى شمال تا رودخانه سیحون و دریاچه اورال گسترش یافت و در غرب مرز ایران تا همدان، کرمانشاه امتداد داشت، در مشرق تا رود سند ممتد بوده پیشاور از متصرفات ایران بوده است. از طرف جنوب شرقى مکران و سیستان و بلوچستان در قلمرو خوارزمشاهیان قرار داشت و از سوى جنوب خوارزمشاهیان با اتابکان فارس هم‌مرز بوده‌اند.
دوران ایلخانیان
در زمان ایلخانیان (۶۱۷ – ۷۳۶ ه.ق) حد غربى ایران تا رود فرات توسعه یافته از طرف شمال غربى تا مرکز آسیاى صغیر پیش رفت. کوه‌هاى قفقاز جزءِ قلمرو ایلخانیان قرار داشت، در شرق ایلخانیان تا مغرب غزنه پیشروى کردند و قسمتى از افغانستان امروزى را در تصرف داشتند و رودخانه جیحون سرحد شمال شرقى ایران را در دوره ایلخانیان تشکیل مى‌داد.
دوران تیموریان
در دوران تیموریان (۷۸۳ – ۹۱۱ ه.ق) وسعت ایران به منتهى درجه زمان خود رسیده است چه از یک‌سو در شمال شرقى تا ماوراءِ سیحون و شمال دریاچه اورال جزءِ متصرفات ایران درآمد و از سوى دیگر تا کاشغر و رودخانه سند در شرق مرزهاى ایران گسترده شد، در شمال غربى تا ماوراءِ قفقاز جزءِ قلمرو ایران درآمد، در غرب نیز تا رود فرات از متصرفات ایران محسوب مى‌شد.
دوران صفویه
در عهد صفویان (۹۰۷ – ۱۲۴۸ ه.ق) عوامل تازه‌اى در نوسانات خطوط مرزى ایران مؤثر بوده است: یکى استقرار دولت عثمانى در آناتولى که بزرگ‌ترین رقیب ایران و مهم‌ترین عامل تغییرات مرزهاى غربى بود، دیگر روسیه تزارى کشور قدرتمند در شمال ایران، مهم‌تر از همه دولت‌هاى استعمارگر غربى چون پرتغال، هلند، انگلستان بودند که چشم طمع به سرزمین‌هاى مشرق زمین خاصه هندوستان دوخته بودند و در ناآرامى مرزهاى جنوبى کشور نقش مؤثرى داشتند، بالاخره عامل مذهبی، مذهب شیعه ایرانى و تسنن عثمانى‌ها را نباید نادیده گرفت که هر یک از این دو کشور به‌نحوى آنها را حمایت و تقویت مى‌کردند و موجب بروز اختلافات شدید مى‌گردیدند.
به هر حال ایران صفوى چنان در میان قدرت‌هاى روس و عثمانى و مطامع غربى‌ها چون پرتغال و غیره محصور شده بود که جزءِ دوره چهل ساله حکومت شاه عباس در باقى ادوار مرزهاى آن مدام در حال پس و پیشروى بوده است.
در دوران ثبات صفویه کشور ایران محدود مى‌شد از شمال غربى به رود جیجون از مشرق به قندهار تا حوالى چابهار، از شمال غربى به کوه‌هاى قفقاز، از غرب به رودهاى دجله و فرات در جنوب هم جزایر بحرین و سواحل غربى عمان جزءِ خاک ایران محسوب مى‌شده است.
دوران افشاریه
در دوران افشاریه (۱۱۴۸ – ۱۱۷۲ ه.ق) خاصه زمان نادرشاه افشار مشکلات دوران صفویه کم و بیش وجود داشت ولى نادر توانست با لغو قرارداد مربوط به مرزهاى غربى و شمال غربى مرزهاى خود را توسعه دهد تا جائى‌که بعضى سرحدات ایران از جهاتى به حدود زمان هخامنشیان بازگشت. از مشرق از رود سند هم گذشته به پنجاب و دهلى رسید در شمال شرقى کلیه خاک ترکستان تا حدود سیبرى جنوبى جزءِ قلمرو دولت نادرى درآمد و مرزهاى شمال غربى ایران را کوه‌هاى قفقاز تشکیل مى‌داد و ایالات جنوب رشته‌کوه‌هاى قفقاز در داخل خاک ایران قرار داشت.
دوران قاجاریه
به عهد قاجاریه (۱۲۱۰ – ۱۳۳۹ ه.ق) مسائل تازه‌اى در پهنه بین‌المللى ظاهر شد که مؤثر در نوسانات مرزهاى سیاسى ایران بود.
این مسائل سبب شد تا تحولاتى در منطقه صورت گیرد و مآلاً تغییراتى در مرزهاى ایران به‌وجود آید و مرزهاى سیاسى ایران به نقطه افول خود برسد.
منبع: آفتاب
